Najważniejsze zmysły, dzięki którym poznajemy świat, to wzrok, słuch, węch, smak i czucie (dotyk).
Przebieg drogi wzrokowej
Receptorami dla odbierania bodźców wizualnych są komórki światłoczułe siatkówki oka: czopki i pręciki. Czopki pochłaniają żółte, niebieskie i zielone fale świetlne i odpowiedzialne są głównie za barwne widzenie, natomiast pręciki - za widzenie kształtów i ruchów przedmiotów oraz wykrywanie intensywności oświetlenia.
Czopki i pręciki stanowią I neuron drogi wzrokowej. Informacja wzrokowa w postaci impulsu nerwowego biegnie od nich do neuronu II, którym są komórki dwubiegunowe siatkówki, a stamtąd do neuronu III, będącego komórkami zwojowymi (wielobiegunowymi) siatkówki. Wypustki tych komórek tworzą nerw wzrokowy, który krzyżuje się z przeciwległym nerwem tworząc skrzyżowanie wzrokowe. W ten sposób obraz pola widzenia z osobnych gałek ocznych zostaje rozdzielony na lewą i prawą stronę pola widzenia.
Wypustki III neuronu tworzą pasma wzrokowe, biegnące do ciała kolankowatego bocznego i jąder poduszki we wzgórzu - strukturze podkorowej mózgu, kontrolującej bodźce docierające do kory mózgowej. Ciało kolankowate boczne wzgórza jest zbudowane z warstw wielko- i drobnokomórkowych i posiada kompletną reprezentację przeciwstronnej połowy pola widzenia, natomiast jądra poduszki (które wraz z jądrami bocznymi tylnymi i bocznymi grzbietowymi tworzą wielofunkcyjny przedział jąder wzgórza) mogą odgrywać znaczącą rolę w modulacji wzrokowej. Wymienione struktury są nazywane analizatorami wzroku, ponieważ biorą udział we wstępnym przefiltrowaniu informacji wzrokowej.
W ciele kolankowatym bocznym i jądrach poduszki zaczyna się IV neuron. Jego włókna, zwane promienistością wzrokową, zataczają drogę zwaną kolanem skroniowym dochodzącym aż do ciała migdałowatego, będącego częścią układu limbicznego (czyli zespołu struktur podkorowych i obszarów kresomózgowia, odpowiedzialnego za zachowania instynktowne, sferę emocjonalną, a także uczestniczącego w procesie zapamiętywania i uczenia się). Ciało migdałowate odpowiada za przypisywanie informacji wzrokowej wartości emocjonalnych, przez co organizm jest np. zdolny wykryć zagrażające bodźce i zorganizować odpowiednią w stosunku do nich reakcję). IV neuron kolanem potylicznym dochodzi ostatecznie do kory wzrokowej znajdującej się w płacie potylicznym mózgu, gdzie analizowane są takie informacje wzrokowe, jak ruch, głębia, barwy i kształty.
Alternatywną drogą jest droga wzrokowa dla odruchów wzrokowych. W tej drodze wypustka III neuronu dochodzi do jąder wzgórków górnych (struktur odpowiedzialnych m.in. za organizację ruchów głowy i oczu oraz kontrolę gwałtownych ruchów gałek ocznych nazywanych oczopląsem), które łączą się skrzyżowanymi drogami z jądrem parasympatycznym neuronu III, skąd zaczyna się droga parasympatyczna dochodząca do mięśnia rzęskowego i zwieracza źrenicy. Gdy informacja tam dotrze, dochodzi do wystąpienia odruchu źrenicznego, polegającego na zwężeniu źrenicy po wpływem stymulacji świetlnej.
Przebieg drogi słuchowej
Receptorami dla bodźców słuchowych są komórki rzęskowe tworzące właściwy narząd słuchu - tzw. narząd Cortiego, znajdujący się w zwoju spiralnym ślimaka. Informacje słuchowe od I neuronu docierają nerwem ślimakowym do dwóch jąder -grzbietowego i brzusznego, usytuowanych w obszarze mostu (fragmentu pnia mózgu leżącego między śródmózgowiem i rdzeniem przedłużonym, pośredniczącym w przepływie sygnałów między mózgowiem, móżdżkiem i rdzeniem przedłużonym). Jądra te tworzą II neuron. Neuryty komórek jądra ślimakowatego grzbietowego i brzusznego przechodzą na przeciwną stronę mostu i krzyżują się ze wstęga przyśrodkową (zbudowaną z włókien czuciowych rdzenia przedłużonego), tworząc ciało czworoboczne (zespół włókien). W nim znajduje się górne jądro oliwki (które pełni dużą rolę w określaniu, skąd pochodzi źródło dźwięku i jakie ma natężenie). Po skrzyżowaniu wszystkie włókna drogi słuchowej łączą się tworząc wstęgę boczną. Tutaj zaczyna się III neuron, który podąża do ciała kolankowatego przyśrodkowego we wzgórzu, będącego podkorowym ośrodkiem słuchu i jednocześnie IV neuronem drogi słuchowej. Neuryty tworzą tutaj promienistość słuchową, która dochodzi do kory słuchowej w płacie skroniowym.
Przebieg drogi węchowej
W drodze węchowej receptorami odbierającymi bodźce węchowe są komórki zlokalizowane w błonie śluzowej okolicy węchowej jamy nosowej, stanowiące również I neuron. Neuryty receptorów tworzą nerwy węchowe, które przechodzą przez otwory sitowe w blaszce kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej. Tam znajduje się II neuron - komórki mitralne i pędzelkowate. Ich włókna tworzą pasmo węchowe i kończą się w trójkącie węchowym, którego komórki stanowią III neuron. Stąd impulsy trafiają do kory węchowej w płacie skroniowym. Warto wspomnieć, że informacja węchowa dociera również do ciała migdałowatego i podwzgórza.
Przebieg drogi smakowej
Receptorami smaku dla drogi smakowej są kubki smakowe, czyli komórki odbierające smak słodki, słony, kwaśny i gorzki. Z receptorami smaku łączą się zakończenia VII, IX i X nerwu czaszkowego, których zwoje czuciowe stanowią pierwszy neuron. Tymi nerwami informacja smakowa zostaje przesłana do przedniej części jądra samotnego rdzenia przedłużonego. Neuryty komórek tego jądra przechodzą na przeciwna stronę pnia mózgu i dochodzą do jądra przyśrodkowego wzgórza. Następnie docierają do korowego ośrodka smaku, leżącego w płacie ciemieniowym. Część impulsów ,,po drodze'' trafia również do elementów układu limbicznego, głównie podwzgórza i ciała migdałowatego, co ma znaczenie w ocenie pokarmu w kategoriach przyjemności i przykrości.
Przebieg drogi czuciowej
Receptorami czucia są liczne receptory znajdujące się w skórze, odbierające różnorodne uczucia, takie jak uczucie bólu, dotyku, zimna czy ciepła. Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych), skąd biegną korzonkami grzbietowymi do jąder rogów grzbietowych, gdzie znajduje się II neuron. Neuryty komórek tego jądra krzyżują sie w obrębie spoidła białego i biegna ku górze w sznurze bocznym. Z rdzenia kręgowego wchodzą do rdzenia przedłużonego, biegna przez jego część grzbietową, przez nakrywke mostu do móżdżku. Droga czuciowa kończy się w pierwszorzędowej i drugorzędowej korze czuciowej [poszczególne drogi omówione na podstawie: 7, 8, 11, 14, 15].
PAMIĘĆ I UCZENIE SIĘ
Posiadanie zmysłów i analizatorów zmysłowych umożliwia nam pozyskiwanie doświadczeń, jednak pełne poznanie zapewniają nam takie wyższe czynności psychiczne, jak pamięć i uczenie się. Uczenie się jest procesem zdobywania nowych doświadczeń przez utrwalanie się zmian w dotychczasowym doświadczeniu jednostki [16]. Może zachodzić dzięki pamięci, czyli dynamicznemu procesowi, w wyniku którego powstają nowe ślady pamięciowe, a stare są stale odświeżane i modyfikowane względem życiowego doświadczenia [12]. Bogdan Sadowski wyróżnia cztery etapy pamięci:
1. zapamiętywanie, czyli powstawanie śladu pamięciowego;
2. przechowywanie materiału pamięciowego;
3. odtwarzanie materiału pamięciowego zakodowanego w rejestrach pamięci
oraz dodatkowo:
4. zapominanie, czyli zanik śladu pamięciowego.[12].
Pamięć jest możliwa dzięki takiej właściwości naszego mózgu, jaką jest neuroplastyczność, czyli zdolność komórek nerwowych do trwałych zmian pod wpływem działania bodźców ze środowiska [6]. Krótko mówiąc, wynikiem plastyczności mózgu jest reorganizacja w obrębie tkanki nerwowej - tworzenie nowych oraz obumieranie starych połączeń między neuronami.
Istotną rolę w procesie zapamiętywania i uczenia się odgrywa hipokamp, czyli korowa struktura mózgowa, stanowiąca element układu limbicznego. dzięki hipokampowi następuje konsolidacja śladów pamięciowych. Najpierw bodziec ze środowiska powoduje pobudzenie układu sensorycznego - aktywowana jest pamięć sensoryczna, która ma dużą pojemność i przechowuje informacje w niezmienionej formie, ale przez bardzo krótki czas - od kilku msek. do kilku sek. Następnie pobudzenie układu sensorycznego przenosi się do zakrętu przyhipokampowego i kory śródwęchowej. To etap pamięci świeżej, która ma ograniczoną pojemność - impulsy intensywnie krążą po neuronach, człowiek przetwarza informacje świadomie, od kilku sekund do kilku minut. Ostatecznie pobudzenie trafia z powrotem do hipokampa, gdzie ten oddziałuje zwrotnie na obszary sensoryczne kory nowej, gdzie powstają trwałe zmiany neuronalne. Tutaj mówimy o tzw. pamięci trwałej [1, 12].
KOMPONENT EMOCJONALNY
EMOCJE, A POZNANIE
Definicje poznania wg Le Doux'a (1995):
Definicja szeroka - "poznanie obejmuje procesy czuciowe regulowane przez pierwotną korę czuciową i wzgórze, jak również złożone procesy mentalne regulowane przez obszary czołowe i hipokamp". W przypadku tej definicji przetwarzanie emocjonalne jest zależne od procesów poznawczych.
Definicja wąska - "ujmuje tylko kompleksowe procesy poznawcze, w których regulacji bierze udział kora asocjacyjna; wtedy procesy emocjonalne nie wymagają poprzedzającego przetwarzania poznawczego" [2].
WYBRANE PROCESY EMOCJONALNE
Procesy emocjonalne są to procesy psychiczne, które nadają "barwę" czynnościom człowieka oraz wyrażają jego osobisty stosunek do innych ludzi i samego siebie oraz do zjawisk czy nawet przedmiotów. Te procesy są ściśle związane z funkcjonowaniem układu limbicznego, jako układu, którego celem jest integracja czynności struktur korowych (zwłaszcza kory czołowej) z procesami neuroendokrynnymi i czynnością autonomicznego układu nerwowego.
Do procesów emocjonalnych należy m.in. nastrój, czyli utrzymujące się przez dłuższy czas zabarwienie emocjonalne wszelkich doświadczeń zarówno subiektywnych jak i tych, które są relacjonowanie czy nawet zaobserwowane przez otoczenie. Prawidłowy nastrój (eutymia), czyli zwykły zakres wahań nastroju (bez wyraźnie wzmożonego lub obniżonego) - jeżeli jest pozytywny, może w dużej mierze przyczynić się do uzyskania dobrostanu wewnętrznego człowieka [10].
Uczucia są to stany psychiczne, które wyrażają ustosunkowanie się człowieka do określonej sytuacji, ludzi czy przedmiotów (np. miłość, nienawiść). Polegają one na odzwierciedleniu stosunku człowieka do rzeczywistości. Uczucia są świadomą interpretacją emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów kulturowych, doświadczeń, a także oceny sytuacji. Człowiek może różnie reagować na tą samą emocję w różny sposób, zależnie od sytuacji. Uczucie jest składnikiem subiektywnych emocji [18].
Emocje to świadome lub nieświadome, silne, krótkotrwałe, gwałtowne uczucia o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone danym wydarzeniem lub i ukierunkowane. Głównymi przejawami emocji są: wyraz mimiczny, pobudzenie fizjologiczne oraz subiektywne doznanie [5].
Emocje pozytywne charakteryzują się wzbudzoną tentencją do utrzymania kontaktu z bodźcem, osobą czy przedmiotem, który daną emocję wywołuje [18].
"HORMONY SZCZĘŚCIA"
Dopamina - hormon, który uczestniczy w sterowaniu czuwaniem i uwagą, pobudza kreatywność, ciekawość, fantazje, zdolność uczenia się oraz ochotę na seks. Jest wydzielana, gdy czegoś lub kogoś pragniemy. Dopamina nie tylko zapewnia podniecenie, ale także pobudza inne systemy, niezbędne do osiągnięcia zamierzonego celu. W wyniku jej działania czujemy się zmotywowani, optymistycznie nastawieni, pewni siebie oraz chętni do działania. Wywołuje silne stany emocjonalne takie jak euforia. Dopamina tworzy się w istocie czarnej, która jest częścią śródmózgowia oraz w jądrze limbicznym śródmózgowia. Od tych dwóch obszarów rozchodzą się rozgałęzienia nerwowe, które rozprowadzają dopaminę po układzie limbicznym [3, 13, 18].
Endorfiny to grupa hormonów peptydowych wywołujący świetne samopoczucie i zadowolenie z siebie, wpływa na dobry nastrój oraz silnie wpływa na stany euforyczne. Jest jednym z tzw. "hormonów szczęścia". Tłumi odczuwanie bólu. Jest wytwarzana przez mózg, a jej działanie jest zbliżone do działania morfiny - zmniejsza ból i wprawia w błogostan. Są wytwarzane w ośrodkowym układzie nerwowym [18].
Serotonina jest neuroprzekaźnikiem produkowanym w jądrach szwu, błonie śluzowej jelit, szyszynce oraz trombocytach. Jest wytwarzana przez tryptofan - jeden z aminokwasów egzogennych (czyli takich, których organizm sam nie potrafi wytworzyć, a trzeba je dostarczyć z zewnątrz). Serotonina produkowana w mózgu wpływa m.in. na pozytywny nastrój, dobry sen, potrzeby seksualne, apetyt [17,18].
PODSUMOWANIE:
Tak naprawdę subiektywny dobrostan jest bardzo szerokim pojęciem, ponieważ każdy z nas ma inne potrzeby, w inny sposób reaguje na poszczególne sytuacje życiowe, inaczej doświadcza uczucia i emocje oraz ma inne wartości i oczekiwania wobec życia. Jednak nie zapominajmy, że mózg odgrywa bardzo ważną rolę w postrzeganiu świata i siebie samego. Poszczególne struktury mózgu silnie oddziałują na nasze emocje i percepcję otoczenia. Poznanie człowieka jest możliwe dzięki zmysłom, m. in. wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku, zorganizowanych w zespoły struktur nazywane analizatorami zmysłowymi; oraz dzięki zdolności mózgu do zapamiętywania i uczenia się. Te dwie czynności psychiczne wynikają z neuroplastyczności neuronalnej, dużą rolę w ich przebiegu odgrywa hipokamp.
Jeżeli powyższe procesy i właściwości układu nerwowego przebiegają właściwie, a my mamy szansę dzięki temu poznawać świat, wpływa to dodatnio na nasz subiektywny dobrostan. Każdy z nas posiada bowiem naturalną psychiczną potrzebę poznania, eksploracji, zdobywania wiedzy i osobistego rozwoju intelektualnego.
Z analizy obu komponentów: emocjonalnego i poznawczego można wywnioskować, że są one ściśle ze sobą powiązane. Ten sam hipokamp, który odpowiada za emocje, odgrywa też ogromną rolę w procesie zapamiętywania i uczenia się. Ciało migdałowate odpowiada za przypisywanie informacji wzrokowej wartościom emocjonalnym, przez co organizm jest np. zdolny wykryć zagrażające bodźce i zorganizować odpowiednią w stosunku do nich reakcję, a w przyszłości wytwarzać emocje takie jak lęk czy niepokój. Przyjemne uczucia (element emocjonalny) pobudzają podwzgórze, informacje z drogi węchowej (element poznawczy) również do niego docierają. Cześć impulsów z drogi smakowej dociera do elementów układu limbicznego, który jest głównym ośrodkiem emocji. Aby odczuwać przyjemność, musimy najpierw nauczyć się i zapamiętać, które bodźce nam ją zapewniają. Tak więc można zauważyć liczne powiązania obu wymienionych w temacie komponentów jako ściśle ze sobą związanych i potrzebnych do osiągnięcia satysfakcji życiowej, która nie byłaby możliwa bez udziału jednego z nich.
Bibliografia:
|
|
|
|
|
|
