Dzieci z ADHD muszą wkładać więcej wysiłku, aby hamować impulsywność tak samo dobrze, jak ich zdrowi rówieśnicy. Emocjonalny ładunek zadania dodatkowo je utrudnia.
Wśród objawów charakteryzujących zespół nadpobudliwości psychoruchowej (
attention-deficit/hyperactivity disorder- ADHD) jako jedne z podstawowych wymieniane są trudności z zahamowaniem reakcji (
response inhibition). Na poziomie symptomów możliwych do zaobserwowania, przejawiają się one przede wszystkim impulsywnością – przedwczesnym wyrywaniem się do odpowiedzi, nieadekwatnym reagowaniem emocjonalnym czy niezdolnością do przewidywania skutków działania. Z neurobiologicznego punktu widzenia, podłoże tych symptomów stanowią dysfunkcje obwodów neuronalnych łączących prążkowie z grzbietowymi i bocznymi obszarami kory przedczołowej (np. Durston i in., 2003; za: López-Martín i in., 2015). W tym aspekcie objawy są związane z zaburzeniami funkcji wykonawczych, ale dużo wskazuje, że osoby z ADHD mają także trudności z hamowaniem reakcji na poziomie emocjonalnym. Zazwyczaj skutkują one problemami w zakresie rozpoznawania oraz regulacji emocji - wiążą się z dużą labilnością emocjonalną, wysoką reaktywnością i niską odpornością na frustrację. U dzieci i adolescentów z ADHD wykazano nadmierną aktywację neuronalną w odpowiedzi na bodźce emocjonalne (np. Brotman i in., 2010, za: López-Martín i in., 2015). Tego typu reakcjom neurofizjologicznie odpowiada hiperaktywność ciała migdałowatego oraz osłabienie połączeń tej struktury z obszarami kory przedczołowej. Jej podstawowa rola, a więc hamowanie nieadekwatnych reakcji emocjonalnym, jest w takiej sytuacji ograniczona (Posner i in., 2011, za: López-Martín i in., 2015).
Uczestnicy badania i ich zadanie
W badaniu wzięło udział 24 dzieci (8-13 lat) z diagnozą ADHD postawioną w oparciu o kryteria DSM IV-TR, którą potwierdzono dodatkowo przeprowadzonym wywiadem. Zastosowano także skalę służącą ocenie stopnia objawów (ADHD Rating Scale-IV, DuPaul i in., 1998). Podczas badania oraz minimum 36 godzin przed nim, pacjenci nie zażywali żadnych środków farmakologicznych stosowanych w terapii. Grupę kontrolną stanowiło 24 dzieci w tym samym wieku, wybranych spośród uczniów lokalnych szkół. Wyboru dokonano kierując się ponadto oceną poziomu inteligencji mierzonej dwiema wybranymi skalami ze Skali Inteligencji Wechslera dla Dzieci (WISC-IV).
Bodźcami w wykonywanym zadaniu były litery (A,B,X) prezentowane na tle 12 obrazków o zabarwieniu afektywnym. Polecenie polegało na przyciskaniu guzika tak szybko jak to możliwe wtedy, kiedy prezentowane były litery A lub B. W wypadku ekspozycji litery X, uczestnicy proszeni byli o wstrzymanie reakcji i nieprzyciskanie guzika. Prezentacja bodźców odbywała się w 3 warunkach – tło stanowiły obrazki wzbudzające emocje pozytywne, negatywne bądź naturalne.
Wyniki badania i dyskusja
Podczas wykonywania zadań dokonywano pomiaru aktywności mózgu za pomocą elektroencefalografu (EEG). Dzięki temu, możliwa była rejestracja potencjałów wywołanych związanych z procesami uwagi. Potencjały wywołane to potencjały elektryczne, które można zaobserwować w odpowiedzi na działanie jakiegoś rodzaju bodźca (np. słuchowego, wzrokowego). W opisywanym eksperymencie naukowcy skoncentrowali się na analizie potencjału N2, którego przebieg pozwala na obserwację procesów związanych z wykrywaniem i monitorowaniem błędów oraz ukierunkowywaniem uwagi. Analiza potencjału P3 pozwala z kolei na opis procesów związanych z hamowaniem reakcji. Ponadto dokonano pomiaru danych behawioralnych, w skład których zaliczono procent błędów (brak odpowiedzi w sytuacji wymagającej reakcji oraz odpowiedź w sytuacji wymagającej jej zahamowania) oraz średni czas reakcji dla poprawnych odpowiedzi.
Taki sam wynik testu – różne zapisy EEG
Dane uzyskane w pomiarze EEG sugerują, że w części przypadków deficyty w zahamowaniu reakcji mogą być związane z tym, że pewne trudności występują już na etapie procesów percepcji i uwagi. Można to jednak zaobserwować jedynie na poziomie procesów neurofizjologicznych. Wyniki uzyskane w grupie dzieci z ADHD i w grupie kontrolnej nie różniły się w sposób istotny statystycznie. Może to świadczyć o istnieniu procesów kompensujących trudności wynikające ze zmian widocznych na poziomie neuronalnym.
Rezultaty badania wskazują, że w porównaniu z grupą kontrolną, dzieci z ADHD przejawiają nadaktywność mechanizmów neuronalnych odpowiedzialnych za hamowanie reakcji, szczególnie podczas zadań związanych z ładunkiem emocjonalnym (obrazki pozytywne i negatywne). W pomiarze EEG przejawiało się to wyższą amplitudą P3 – potencjału, które jest najbliżej związany z procesem hamowania reakcji. Aby osiągnąć efekt zbliżony do grupy kontrolnej, dzieci z ADHD muszą wkładać znacznie więcej wysiłku.
Co więcej, omawiana nadaktywność jest szczególnie nasilona, kiedy prezentowane bodźce są wysoko pobudzające pod względem emocjonalnym. W warunkach emocjonalnych, dzieci z ADHD muszą aktywować więcej mechanizmów hamujących niż dzieci zdrowe, aby utrzymać wykonywanie zadań na stałym poziomie.
Gdzie odbywa się hamowanie?
Wyjątkową rolę w procesach hamowania reakcji (a także monitorowania błędów i przetwarzania bodźców emocjonalnych) odgrywają kora zakrętu obręczy (ACC). Wzmożona aktywność brzusznej oraz grzbietowej części ACC została zaobserwowana podczas zadań wymagających zahamowania odpowiedzi (w obu badanych grupach, we wszystkich kontekstach emocjonalnych). Innym regionem odpowiedzialnym za modulację emocji w warunkach hamowania reakcji jest kora orbitofrontalna (OFC). Wyniki badań sugerują, że ten region pełni kluczową rolę w kontroli zachowania u osób z ADHD, szczególnie w kontekstach silnie emocjonalnych. Dzieci z ADHD mają trudności z regulacją emocji, a u podstaw tej zależności leży osłabienie funkcji kory orbitofrontalnej, która nie jest w stanie wystarczająco kontrolować nadreaktywnych struktur podkorowych odpowiedzialnych za reakcje emocjonalne (ciała migdałowate).
Opisane badania są w dużym stopniu nowatorskie, gdyż uwzględniają rolę zmiennej, jaką jest kontekst emocjonalny w procesach kontroli zachowania u osób z ADHD. Objawy ADHD stawiają osoby na nie cierpiące w sytuacji wysokiego ryzyka, związanego z wystąpieniem reakcji impulsywnych w sytuacjach silnie emocjonalnych. Podłożem tego typu reakcji są zmiany na poziomie mechanizmów neuronalnych. Bardzo ważne jest, aby wyniki tego rodzaju badań przenosić do praktyki klinicznej. Szczególnie istotna wydaje się kontrola bodźców emocjonalnych obecnych w środowisku dzieci z ADHD, a także świadomość tego, w jaki sposób wpływają one na możliwość hamowania impulsywnych reakcji.
Literatura:
López-Martín, S., Albert, J., Fernández-Jaén, A., Carretié, L. (2015). Emotional response inhibition in children with attention-deficit/hyperactivity disorder: neural and behavioural data. Psychological Medicine 2015(45), 2057–2071.
