Zmiany klimatu są dziś tak widoczne, że nie da się ich negować. Z roku na rok odnotowuje się coraz wyższe średnie roczne temperatury. Szczególnie niebezpieczne są letnie dni, w których trakcie temperatura może sięgać nawet ponad 40°C. W taką pogodę o udar słoneczny nietrudno. A jest on jedną z najbardziej niebezpiecznych dla zdrowia i życia konsekwencji przegrzania organizmu. Jak dochodzi do udaru słonecznego? Jakie są niepokojące symptomy? Jak się przed nim chronić i jak reagować, gdy widzimy niepokojące symptomy u siebie lub kogoś innego?

Czym jest udar słoneczny?

Jak mówią statystyki, liczba zgonów z powodu udaru słonecznego z roku na rok znacznie rośnie. Szacuje się, że do 2050 roku ma ona wzrosnąć o około 2,5-krotnie, co jest związane z dynamicznymi zmianami klimatu.

Udar słoneczny, inaczej cieplny powstaje wówczas, gdy człowiek nie jest w stanie odprowadzać zgromadzonego w ciele ciepła, a jego temperatura jest wyższa niż 41°C i zbliżona do temperatury otoczenia. Doprowadza to do szeregu niepokojących zmian na poziomie komórkowych, w tym objawów neurologicznych np. dezorientacji, utraty przytomności lub drgawek. Pocenie się, a zatem utrata wody powoduje tym samym utratę elektrolitów i minerałów, które są niezbędne do funkcjonowania zarówno mózgu, jak i mięśni. Mechanizmy obronne zapobiegające przegrzaniu jak zmiana tętna i regulacja oddechu zaczynają zwalniać.

Podział udarów uzależniony jest od występowania czynnika, jakim jest wysiłek fizyczny. Na tej podstawie wyróżnia się klasyczny udar cieplny oraz udar cieplny wysiłkowy. Klasyczny udar cieplny pojawia się najczęściej u osób starszych (głównie ambulatoryjnych). W zaawansowanym wieku mają na to wpływ choroby współtowarzyszące jak cukrzyca, niewydolność układu krążenia, demencja, choroby nerek, otyłość, choroba Parkinsona, a nawet rodzaj i ilość spożywanych leków. Udar cieplny wysiłkowy pojawia się u osób młodych, którzy prowadzą aktywny tryb życia lub pracują w bardzo wilgotnym środowisku np. robotnicy, sportowcy i  żołnierze.

Dokładna patogeneza udarów słonecznych nie jest do końca poznana. Obowiązująca hipoteza mówi o hipertermii, która prowadzi do rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego (DIC) oraz zespołu ogólnoustrojowej reakcji zapalnej (SIRS). Na rozwój udaru prawdopodobnie wpływ mają: wzrost cytokin prozapalnych, wzmożona produkcja tlenku azotu oraz zaburzenia wewnątrzustrojowe.

Co dzieje się w mózgu podczas udaru cieplnego?

Pojedynczy epizod hipotermii może powodować krótkotrwałe zaburzenia poznawcze oraz neurologiczne. Strukturą mózgu, szczególnie wrażliwą na ciepło jest móżdżek.  Dokładny mechanizm uszkodzenia i śmierci komórkowej neuronów nie został jeszcze do końca poznany. Uważa się, że może być on wieloczynnikowy, pogrupowany w trzy obszary.

• Efekty komórkowe to przede wszystkim uszkodzenia struktury błon komórkowych, mitochondriów, DNA, denaturacja białek oraz uruchomienie szlaków ekscytotoksycznych,
• Efekty miejscowe dotyczą lokalnych obrzęków, zmian zapalnych, niedokrwienia oraz uszkodzenia naczyń,
• Efekty ogólnoustrojowe obejmują zmiany w mózgowym przepływie krwi.

W 2005 roku na łamach pisma Journal of neuropathology and experimental neurology przez zespół Bazille ukazał się artykuł, obrazujący tragiczne skutki udaru słonecznego. Poszkodowanymi były osoby starsze (63-80 lat), które stały się ofiarami upałów we Francji. Wszystkie przypadki były niestety śmiertelne. Badania post mortem wykazały u wszystkich pacjentów znaczną utratę neuronów Purkiniego związanych z nadekspresją białka szoku cieplnego Hsp 70, które spełnia funkcje opiekuńcze i zlokalizowane jest zarówno na terenie jadra, jak i cytoplazmy. Obserwowano także utratę tzw. gleju Bergmanna, który znajduje się w móżdżku.

Jakie są objawy udaru cieplnego?

Udar słoneczny jest stanem nagłym i zagrażającym życiu. Pierwszymi symptomami mogącymi świadczyć o udarze cieplnym jest ogólne osłabienie organizmu. Zaczynają pojawiać się bolesności w okolicach brzucha (skurcze) oraz drgawki (mimowolne skurcze mięśniowe). Jest to pierwszy alarm do usunięcia się ze słońca i uzupełnieniu płynów. Następnymi możliwymi objawami są  zawroty głowy, zmiany nastroju,  nudności, a nawet wymioty. Jednymi z ostatnich sygnałów ostrzegawczych są zaburzenia świadomości, majaczenie i w konsekwencji utrata przytomności lub śpiączka. U osoby poszkodowanej spada ciśnienie tętnicze, oddech staje się szybszy i wzrasta czynność serca. Skóra ma odcień czerwony i jest gorąca.

Jak chronić się przed udarami?

Aby uchronić się przed szkodliwym wpływem promieniowania słonecznego, warto pamiętać o kilku niezbędnych elementach:

• Pij dużą ilość płynów, głównie wody mineralnej. Nie zaleca się pić napojów z dużą ilością cukru, kofeiną oraz alkoholu, ponieważ powodują odwodnienie.
• Noś jasną, przewiewną odzież.
• Ogranicz aktywność na świeżym powietrzu do chłodnych pór dnia. Największe promieniowanie UV jest między godziną 12 a 13, natomiast najwyższe temperatury odnotowuje się między 15 a 18.
• Sprawdź, czy leki, które przyjmujesz przewlekle, nie przyczyniają się do utraty płynów, spowalniają tętno czy zmniejszają pocenie. Skonsultuj konieczność ich stosowania lub dawkowanie z lekarzem. Lekami podwyższonego ryzyka są te wykorzystywane w leczeniu depresji, chorobach serca, kaszlu i przeziębieniach.
• Nie zostawiaj dziecka, osoby niepełnosprawnej ani zwierzęcia w samochodzie bez opieki. Temperatura w nagrzanym samochodzie jest znacznie wyższa niż na zewnątrz.
• Unikaj spożywania smażonych, tłustych i wysokokalorycznych potraw. W upały lepiej postawić na lekkie posiłki, przede wszystkim owoce i warzywa. Nawadniają i dostarczają witamin i minerałów.

Pierwsza pomoc przy udarze cieplnym

Jeśli zauważysz objawy udaru cieplnego (wysoka temperatura, zaczerwienienie skóry, szybkie tętno, szybkie oddychanie, nudności, wymioty, ból głowy, drgawki, dezorientacja, majaczenie, utrata przytomności), wezwij natychmiast karetkę pogotowia. W oczekiwaniu na jej przybycie, należy, o ile jest to możliwe, osłonić osobę poszkodowaną przed promieniowaniem poprzez przeniesienie jej w zacienione miejsce.

Nie należy doprowadzać do nagłej zmiany temperatury ciała. Okładanie rozgrzanego ciała kostkami lodu czy wkładanie poszkodowanego do bardzo zimnej wody nie jest zalecane. Najlepiej jest rozpiąć lub zdjąć mu ubranie, obłożyć chłodnymi okładami, wachlować oraz nawodnić go płynami, najlepiej wodą.  Nie wolno podawać choremu żadnych leków.

Przy utracie przytomności należy ułożyć poszkodowanego w pozycji leżącej bocznej i rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową.

Literatura

1. Argaud L, Ferry T, Le QH, Marfisi A, Ciorba D, Achache P, Ducluzeau R, Robert D. Short- and long-term outcomes of heatstroke following the 2003 heat wave in Lyon, France. Arch Intern Med. 2007;167:2177–83.
2. https://rcb.gov.pl/alertrcb/zagrozenia-poradniki/jak-przetrwac-upal/
3. Gaudio FG, Grissom CK. Cooling methods in heat stroke. J Emerg Med.2016;50:607–16.
4. Bouchama A, Knochel JP. Heat stroke. N Engl J Med. 2002;346:1978–88.
5. Hifumi, T., Kondo, Y., Shimizu, K., & Miyake, Y. (2018). Heat stroke. Journal of intensive care, 6, 30. doi:10.1186/s40560-018-0298-4.
6. Céline Bazille, Bruno Megarbane, Dan Bensimhon, Anne Lavergne-Slove, Anne Catherine Baglin, Philippe Loirat, France Woimant, Jacqueline Mikol, Françoise Gray, Brain Damage After Heat Stroke, Journal of Neuropathology & Experimental Neurology, Volume 64, Issue 11, November 2005, Pages 970–975.
7. Walter, E. J., & Carraretto, M. (2016). The neurological and cognitive consequences of hyperthermia. Critical care (London, England), 20(1), 199. doi:10.1186/s13054-016-1376-4