W neurologii znana jest grupa pewnych objawów, które towarzyszą podrażnieniu opon mózgowo-rdzeniowych na skutek neuroinfekcji (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu), urazów, obecności guza mózgu, czy też krwotoku podpajęczynówkowego. Znajomość objawów często ułatwia rozpoznanie określonej choroby.
Opony mózgowo-rdzeniowe
Ośrodkowy układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy) jest otoczony oponami mózgowo-rdzeniowymi. Są to błony łącznotkankowe, które pełnią funkcje ochronne. Najgrubszą z nich i znajdującą się najbardziej zewnętrznie jest opona twarda (potocznie określana twardówką). Do opony twardej przyrośnięta jest opona pajęcza (pajęczynówka), która swoją nazwę zawdzięcza licznym beleczkom, za pomocą których łączy się z oponą miękką. Opona miękka zaś przylega do mózgu i rdzenia kręgowego. Pajęczynówka jest miejscowo zrośnięta z oponą miękką, a w pozostałych miejscach tworzą przestrzeń podpajęczynówkową wypełnioną płynem mózgowo-rdzeniowym, który ma właściwości amortyzujące.
Objawy oponowe
Do najistotniejszych objawów oponowych zaliczamy: sztywność karku, objaw Kerniga i objaw Brudzińskiego.
Sztywność karku występuje u osób z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych. Polega na niemożności czynnego i biernego przybliżenia brody do mostka. Objaw sprawdzany jest w pozycji leżącej. Nie wolno go wywoływać u osób z niestabilnym kręgosłupem szyjnym i po jego urazie.
Objaw Kerniga również występuje u pacjentów z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych. Podczas badania chory powinien znajdować się w pozycji leżącej. Lekarz próbuje wyprostować w kolanie kończynę, którą uprzednio ułożono zgiętą pod kątem prostym w stawie biodrowym i kolanowym. Podczas prostowania kolana wyczuwa się opór, po czym występuje niezależne zgięcie badanej kończyny w kolanie. Objaw Kerniga można też zbadać na kończynie wyprostowanej w obu stawach. Podczas jej unoszenia lekarz wyczuwa opór, po czym występuje odruchowe zgięcie w kolanie. Pacjent odczuwa objaw jako bolesny.
Objaw Brudzińskiego jest stwierdzany u pacjentów z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych. Można go zbadać na trzy sposoby. Pierwszy z nich to odruch karkowy, polegający na biernym zginaniu głowy i zaobserwowaniu odruchowego zgięcia kończyn w biodrach i kolanach. Łonowy odruch Brudzińskiego polega na ucisku przez lekarza spojenia łonowego. O dodatnim objawie świadczy zgięcie kończyn w stawach biodrowych i kolanowych na skutek ucisku na spojenie. Policzkowy objaw Brudzińskiego jest widoczny w zgięciu i uniesieniu przedramion na skutek ucisku w obszar poniżej kości jarzmowej.
Pozostałymi objawami podrażnienia opon móżgowo-rdzeniowych są: objaw Hermana, Flataua i Amossa.
Objaw Hermana, zwany też objawem karkowo-paluchowym, polega na zgięciu grzbietowym palucha stopy podczas zbliżania brody do klatki piersiowej. Najczęściej występuje w gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych.
Objawy Flataua można sprawdzić na dwa sposoby. Karkowo-mydriatyczny objaw Flataua polega na rozszerzeniu źrenic przy próbie pochylenia głowy w kierunku klatki piersiowej. Zaś erekcyjny objaw Flataua polega na wystąpieniu erekcji prącia na skutek kilkukrotnego pochylania tułowia do przodu z pozycji leżącej. Drugi z wymienionych objawów też najczęściej jest obserwowany w gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych.
Objaw Amossa, określany objawem trójnoga, występuje w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych oraz w postaci porażennej polio. Polega na podpieraniu się pacjenta na rozstawionych na boki i ku tyłowi, wyprostowanych kończynach górnych podczas próby sadzania z pozycji leżącej. Jest bolesny dla pacjenta.
Ponadto w przebiegu zapalenia opon mózgowo rdzeniowych może jeszcze wystąpić opistotonus, czyli łukowate wygięcie ciała, z odgięciem do tyłu głowy i stóp. Stwierdza się także przeczulicę zmysłową, w tym fotofobię (światłowstręt), nadwrażliwość na dźwięki i bodźce dotykowe. Podczas badania chorego, dodatkowo można zaobserwować bolesność uciskową gałek ocznych.
Na podstawie:
1.Kozubski W., Liberski P. P. (red.).Neurologia. Podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006
2.Szczeklik A. (red.).Choroby wewnętrzne. Tom II. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2006
3.Prusiński A. Neurologia Praktyczna. PZWL. Warszawa, 2013
4.Clinical Infectious Diseases. 35 (1), 2002.
5. Suvarna JC, Keskar VS, Tripod sign. Journal of Postgraduate Medicine, Vol. 55, No. 3, July-September, 2009, pp. 211-213
